Iets exotisch als kaas en dijken

Over literaire vertalingen in tijden van AI

Ik ben nog steeds niet vertaald. Op een paar verhalen na, dan. Maar een roman in vertaling: dat is nog steeds een droompje, hoor. En dan het liefst in het Engels, want dan heb je, hatsee, meteen een enorm taalgebied te pakken, én je kan de vertaling zelf lezen.

Mijn agent heeft wel eens gezegd dat mijn romans niet Hollands genoeg zijn; voor vertalingen in het grote buitenland zou iets exotisch met kaas en dijken al kunnen helpen, maar ik denk dat hij me daar gewoon een beetje mee wilde troosten.

Hij zei ook een keer: als er al een vertaling bestaat die niet door die buitenlandse uitgevers bekostigd hoeft te worden, is de kans groot dat ze het gewoon op de markt gooien. Maar ja: dan moet je dus een bestaande vertaling hebben. En die heb ik niet. Maar!

Nu is er AI.

Dat is een zinnetje dat alle vertalers laat sidderen. Vertaler zijn is ondankbaar werk, heb ik van meerdere vertalers die ik in het verleden sprak begrepen, en met zinnetjes als ‘nu is er AI’ is het alleen nog maar ondankbaarder geworden.

Maar ik wil het er toch over hebben: het is onvermijdelijk dat vertalers er mee aan de slag moeten. Zoals iedereen die in haar/zijn werk door AI klemgezet zou kunnen worden.

Ik heb ondertussen al flink wat prompt-ervaring, en ik was nieuwsgierig hoe ChatGPT mijn werk zou vertalen met de juiste aanwijzingen, dus daar ben ik mee aan de slag gegaan. En ik moet zeggen: het resultaat was niet bepaald verkeerd. Het belangrijkste ingrediënt daarbij? De arbeid van een menselijke vertaler.

---

In het verleden heeft mijn uitgever een Engelse proefvertaling laten maken van enkele hoofdstukken uit mijn laatste roman. Ik noem hier de naam van de vertaler niet omdat ik niet weet of hij dit allemaal wil weten, maar het was wel een heel goede vertaler — ik was erg onder de indruk van die hoofdstukken. Het klonk allemaal precies zoals ik hoopte dat het zou klinken.

Die hoofdstukken heb ik in het originele Nederlands en in het vertaalde Engels in ChatGPT¹ geladen, ik heb mijn roman Schuld erbij gegooid, en met een goed geformuleerde prompt zei ik: begin maar met vertalen.

Ik zal hier een kort voorbeeld van het eerste resultaat delen, dus dit is vóór het fijnslijpen van de prompt.

Eerst een stukje brontekst:

Mijn broer had nog gezongen op de avond dat hij iemand doodsloeg.

Dat optreden van hem was al een paar weken aangekondigd geweest; ik had gele A4tjes zien hangen, overal in het Gerardshuis, zoals de feestcommissie die altijd ophing als ze iemand hadden geboekt. Ik kwam er eens in de twee weken, op bezoek bij tante Mia in haar aanleunwoning, en ik probeerde er te zijn als ik zeker wist dat Ron er niet was, maar hij was niet te vermijden, toen; zijn hoofd stond overal op die gele A4tjes, met plakband opgehangen in de liften en op de glazen klapdeuren, Zanger Ronald zingt levensliederen.

Dit was mijn eerste prompt, zeer uit de losse pols:

Je bent een zeer ervaren literaire vertaler. 

Ik heb 3 bestanden geupload. 'ruimte_origineel_2-3' is een literaire tekst die ik heb geschreven. 'ruimte_vertaling_2-3' is een vertaling van die tekst. Kan je aan de hand van die vertaling het bestand 'te_vertalen' in het Engels vertalen? 

Je moet de schrijfstijl in 'ruimte_vertaling_2-3' als inspiratiebron gebruiken. Ik denk dat 'te_vertalen' een net iets andere toon kan gebruiken. 

Als je typisch Nederlandse uitdrukkingen tegenkomt, verzin daar dan een Engels equivalent van. Vertaal niet te letterlijk. Laat het zoveel mogelijk klinken alsof het is vertaald door een Engelstalige native speaker.

Dit is de vertaling van ChatGPT (4o):

My brother sang on the night he killed someone.

His performance had been announced weeks earlier; I’d seen yellow flyers everywhere in the Gerardshuis, the ones the event committee always put up when they had someone booked. I visited my Aunt Mia there every two weeks in her assisted living apartment, and I tried to time my visits when I knew Ron wouldn’t be around. But this time, avoiding him was impossible; his face was plastered all over those yellow flyers, taped to the elevators and the glass doors, Singer Ronald sings ballads.

Nou, behoorlijk goed. Hoogstens de vertaling van ‘levensliederen’ — wellicht is ballads kloppend, maar ik denk dan eerder aan R’n’B-muziek.

Ik ben hier nog verder mee gegaan, heb steeds wat toegevoegd aan de prompt om bijzonderheden te coveren; ik gebruik bijvoorbeeld nooit aanhalingstekens in mijn dialogen, terwijl ChatGPT die wel in de vertaalde dialogen zette. Maar gewoon zeggen ‘gebruik geen aanhalingstekens’ werkt niet, want buiten de dialogen om gebruik ik ze (al is het sporadisch) wel.

---

Maar hoe heeft een vertaler hier iets aan?

Ik zie het zo voor me:

• De vertaler krijgt een opdracht om een roman te vertalen

• Zij/hij maakt een proefvertaling van enkele hoofdstukken

• Zij/hij stuurt die proefvertaling naar de belanghebbenden en krijgt groen licht

• Zij/hij laadt die proefvertaling in haar/zijn Custom GPT en zegt: ga maar lekker aan de gang, botje.

• Zij/hij draait veel meer productie dan voorheen.

Maar: het gaat toch ook om de kunst? ‘Productie draaien’, ga je mond spoelen!

True, snap ik, vertalen is, net als het schrijven van het originele werk, een kunst. Maar loop eens een stationsboekhandel binnen, check de vertaalde bestsellers en je zal er zeker een paar tegenkomen die door twee vertalers samen zijn aangepakt — ook dat is productie draaien.

De kunst gaat zitten in die proefvertaling, in die gecondenseerde versie van de toon die de vertaler weet te vinden, en wellicht in de dialoog die de vertaler met ChatGPT aangaat. Ik kan heel blij zijn met een goed doordachte en goed werkende prompt. Een goede prompt is het nieuwe goud, hoorde ik mezelf laatst zeggen.

En even voor de duidelijkheid: prompten is taal. Je hoeft er niet technisch voor te zijn. Als je een vertaler bent, ben je goed met taal, dus je kan dit.

1. Ik heb Claude ook geprobeerd omdat de kenners het er over eens zijn dat Claude beter is met taal, en dat gevoel had ik met andere klusjes ook, maar ik vond de resultaten met dit vertaalproject erg tegenvallen. Claude verzon er hele stukken bij en hij sloeg de plank vaak mis, zie bijvoorbeeld de eerste poging van het eerste deel dat ik probeerde:

My brother was still singing the evening he beat someone to death.

His performance had been advertised for weeks; I'd seen yellow A4 posters everywhere in the Gerardshuis, the kind the social committee always put up when they'd booked someone. I visited every two weeks, to see Aunt Mia in her assisted living flat, and I tried to time it for when Ron wasn't around, but there was no avoiding him then; his face was plastered all over those yellow A4s, taped up in the lifts and on the glass swing doors, Singer Ronald performs classic hits.

Die eerste zin is ronduit raar: is Ron iemand al zingend aan het doodslaan? En A4 zegt iemand buiten Europa (?) niets, denk ik.