Literaire vertalingen met AI, het vervolg
Na 'Iets met kaas en dijken'
Onze peuter komt een paar keer per dag met een boek of met een stapel boeken aangelopen en dan is het ‘lezen’, wat dan eigenlijk ‘voorlezen’ betekent. Hij heeft zijn eigen favorieten (als ie met een stapel komt, is dat vaak zijn verzameling Boer Borissen) en ik heb er ook een paar. Een van mijn lievelingsboeken om voor te lezen is Een tijger in de trein.
Op de voorkant staan de namen van drie makers — en de derde maker is de vertaler, Bette Westera. Het is volkomen terecht dat zij op die manier genoemd wordt, want de vertaling is een kunststuk. Hier is over iedere zin nagedacht, en op iedere bladzijde heeft Westera met meerdere creatieve oplossingen moeten komen. De uitkomst: een prachtig boek met een briljant ritme in de zinnen, zo soepel dat je jezelf bijna hoort zingen bij het voorlezen.
Een paar weken geleden schreef ik een stuk waarin ik een voorstel deed hoe literaire vertalers AI zouden kunnen gebruiken in hun werk. Potdomme, dat heb ik geweten. Het is dus tijd om een paar dingen scherper te krijgen.
Om het stuk even samen te vatten:
Ik vond het jammer dat mijn boeken nog niet waren vertaald
Ik had wel een proefvertaling liggen van enkele hoofdstukken van mijn laatste boek (Ruimte), gemaakt door een erg goede vertaler
Ik heb die proefvertaling, de originele hoofdstukken en een bestand van een andere roman (Schuld) in ChatGPT1 gegooid, en ik tikte er een prompt bij
Daar kwam een vertaling uit die behoorlijk goed was
Ik zei dat de toekomst voor vertalers zou kunnen bestaan uit het vertalen van een deel van een boek om de juiste toon te laten zien en AI de rest te laten doen
Dat was misschien iets te kort door de bocht — maar ook maar een beetje, denk ik.
Ik ben zelf op een nerdig niveau enthousiast over generatieve AI uit een taalmodel, omdat het twee dingen verenigt die ik mateloos fascinerend vind: taal en, nou ja, computers. Voorheen was spelen met computers vooral voorbehouden aan beta’s, en ik heb mijn hele volwassen leven al mijn best gedaan een beta te zijn, maar nu mag mijn taligheid bijspringen, en nu kan ik ALLES. Of in ieder geval: veel.
Ik ben me bij dat enthousiasme zeker bewust van wat AI teweeg kan en zal brengen in heel veel vakgebieden. Naast romanschrijver heb ik ook veel als copywriter gewerkt, en ik denk dat AI nu al een klein bloedbad aanricht bij copywriters die ondernemers met een kleine beurs als klanten hadden, bijvoorbeeld.
Maar ik denk ook dat je met AI aan de slag MOET, net zoals reclametekenaars ooit over moesten op Photoshop. Je kan als copywriter echt voordeel halen uit een taalmodel, en het is zonde van je tijd en van je ontwikkeling als je AI links laat liggen.
Zelfs als schrijver van Literatuur met een grote L kan je iets hebben aan AI. Literaire schrijvers2 gaan nooit verdrongen worden door AI omdat dat ingaat tegen het contract dat de lezer met de schrijver heeft, en je hoeft er als literaire schrijver niets mee te doen, maar ik denk dat ChatGPT of Claude je bijvoorbeeld kan helpen als je behoefte hebt aan wat snelle feedback.
Maar goed: dat stuk over AI voor vertalers, daar hadden vertalers en schrijvers wel wat over te zeggen. Onder het stuk zelf staan een paar lijvige reacties, maar er gebeurde nog het meest op LinkedIn en Facebook.
Mensen zeiden — terecht! — dat het (ik parafraseer) een klotestreek was dat ik het werk van die vertaler zomaar in AI had gegooid, zonder toestemming. Ik heb daar toen nauwelijks over nagedacht, maar ik zie dat nu wel in; ik had duidelijk geen zin mijn eigen enthousiasme te temperen.
Er reageerden meerdere vertalers die zeiden dat ze op een veel te fijnmazige manier werken: ze nemen voortdurend beslissingen bij alles wat ze tegenkomen, dus een AI die er een complete vertaling in 1 keer uitrolt: dat werkt niet. Dat snap ik nu volkomen, zie de intro van dit stuk over Een tijger in de trein. (Overigens zou je bij zo’n korte vertaling AI niet gebruiken zoals ik in die opsomming hierboven beschrijf, maar de volle realisatie van wat een vertaler daadwerkelijk doet kwam tot mij toen ik van de week weer eens voor zat te lezen.)
Andrea Kluitmann, zeer kundig vertaler Nederlands-Duits, zegt onder andere (onder mijn Facebook-post waar ik niet naar kan dieplinken):
Vertalen heeft met zo veel meer te maken dan met de WOORDEN die er staan, zeker dialogen doe je soms volledig anders, je luistert naar de figuren die de schrijver heeft gecreëerd, hoe klinken die in jouw taal?
Maar ze zegt ook:
ik kom vaak samen met Claude heel vlug op goede ideeën, top-hulpmiddel.
Daarna kwam er nog een reactie van schrijver Emy Koopman:
Ik baal er ook van dat mijn boeken nog niet vertaald zijn, maar voer alsjeblieft AI niet. Of moeten we het maar gewoon opgeven en de robots de kunsten laten overnemen, is het vechten tegen de bierkaai?
waar Andrea ook weer op reageerde:
Emy, ja, balen! Wel spreek je een echt dilemma aan, je weet dat ik een keer een echt heel goed gesprek had met een Duitse uitgever over je mooie "Tekenen van het universum" (Nederland is echt rijk aan goede auteurs, zo'n klein land, dit terzijde). Ze vergeleek je met Sheila Heti en Siri Hustvedt, roemde de 'alchemistische vervlechting van theorie, intertextualiteit, psychoanalyse en het absoluut empahtische, roman-achtige vertellen.
'Ja, juist,' zei ik. 'Maar ... je zei toch dat je niet echt Nederlands kunt lezen?'
DeeplPro, ze heeft gelezen met behulp van DeeplPro (gegevens zijn beschermd), en omdat ze als goede redacteur goed abstraherend kan lezen, heeft ze zeker meer kunnen begrijpen van je boek dan een leesrapport of een fragmentvertaling teweeg had kunnen brengen.
Nou, dat lijkt me toch een goede case vóór AI. Een uitgever die je werk anders niet had kunnen lezen.
Ik mailde mijn agent, Paul Sebes, en vroeg of hij nog iets meer over zijn ervaringen met AI-vertalingen kon vertellen.
Doordat we nu veel sneller een vertaling kunnen laten maken, krijgen redacteuren in de UK en US veel eerder een indruk van het héle boek (en vroeger alleen maar van 1 of 2 hoofdstukken). We laten de DeepL vertaling altijd polijsten door een native speaker in de US of UK, én door de auteur. Vervolgens zetten we in de pitch letter: This is a DeepL translation, polished by an American editor and the author: this can be used for submission purposes only. If you would acquire the book, you need to hire a professional translator.
Redacteuren in de UK en US vinden het inmiddels helemaal prima en prijzen ons dat we het doen en zorgvuldig aanpakken. We hebben de afgelopen jaren meer deals dan ooit in de Engelstalige wereld (vroeger ongeveer 1 per jaar, nu meer dan 10) dus vertalers krijgen er meer werk door, wel met name non fictie overigens maar met een goede bot kan fictie ook.
DeepL — helemaal vergeten dat dat bestond. Voor de GPTs kwamen, heb ik het vaak gebruikt, maar al een tijdje niet naar gekeken. Het doet er niet veel toe voor het punt dat ik wil gaan maken, maar uit nieuwsgierigheid heb ik mijn lakmoesproef erin gegooid, de eerste zinnen van Schuld. Voor de vertaling van ChatGPT kan je terecht in het vorige bericht, hier die van DeepL, na een vertaling en een ‘rewrite’ door hun AI, zonder prompt:
My brother had sung the night he beat someone to death.
This performance of his had been announced for several weeks; I had seen yellow A4 sheets all over the Gerardshuis, the way the party committee always hung them up when they booked someone. I came there every two weeks to visit Aunt Mia in her assisted living facility, and I tried to be there when I was sure Ron wasn't going to be there, but he was unavoidable then; his head was all over those yellow A4 sheets, taped up in the elevators and on the glass swing doors, Singer Ronald sings songs of life, and the date next to it.
Uitgevers lezen dus daadwerkelijk meer door AI, én ze snappen (wat ik zelf eerst niet deed) dat je het deel dat door AI is vertaald alsnog door een pro moet laten vertalen.
Terug naar de laatste bullet in mijn lijstje:
Ik zei dat de toekomst voor vertalers zou kunnen bestaan uit het vertalen van een deel van een boek om de juiste toon te laten zien en AI de rest te laten doen
Hier wil ik dus graag van maken:
De toekomst voor vertalers zou kunnen bestaan uit het vertalen van een deel van het boek en AI de rest te laten doen, op basis van die proefvertaling, zodat uitgevers kunnen beoordelen om wat voor boek het gaat, en als die uitgevers enthousiast zijn, vertaal je in opdracht het hele boek.
Nou. Als er met mijn AI-gepiel een opdracht tot vertaling van Schuld (of een van mijn andere boeken) uit komt rollen voor die geweldige vertaler wiens werk ik heb misbruikt, laat ik het hier weten.
Voetnoten
Ik gaf ook aan dat Claude heel erg tegenviel met wat hij vertaalde, maar ik heb Claude de laatste weken voor veel andere doelen gebruikt, en nu verbaas ik me juist over de menselijke stem en de diepte die er uit de antwoorden spreekt — met de juiste manier van prompten moet daar echt een goede vertaling uit komen rollen.
Heel kort mijn definitie van literatuur: tekst die geschreven is vanuit de diepe beweegredenen van de schrijver; tekst die voortkomt uit ellende waar mee afgerekend moet worden, en het resultaat hoeft geen navelstaarderig ik-ben-zielig verhaal te zijn, maar de lezer voelt pijn in het werk.